در بسیاری از اسناد بالادستی و همچنین تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری، به موضوع جامعه دانش‌بنیان اشاره شده؛ ولی با این حال مفهوم جامعه دانش‌بنیان به خوبی و به صورت شفاف تبیین نشده است. پژوهشگران با انجام یک مطالعه به بررسی این مفهوم و عوامل موثر بر آن پرداختند.
در دهه‌های اخیر تحولات بنیادینی در سراسر جهان ایجاد شده و تغییرات جدی در ابعاد مختلف مانند جهانی شدن، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و … صورت گرفته است. این تغییرات، ماهیت جوامع را تحت تاثیر قرار داده و باعث شکل‌گیری نظم نوینی شده که پایه‌های آن بر دانش و نوآوری استوار است.
بشر بر حسب شرایط زمان و پیشرفت‌های هر عصر، با سه نوع جامعه «کشاورزی»، «صنعتی» و «دانش‌محور» روبرو شده است. در عصر دانش‌محور، «علم و فناوری، نوآوری و کارآفرینی»، عوامل موثر بر رشد قلمداد می‌شوند. در نظریه‌های جدید رشد و توسعه جوامع، دانش عامل کلیدی و به عنوان اصلی‌ترین نوع سرمایه تلقی می‌شود.
دانش؛ برای توسعه جوامع انسانی، حیاتی است و نقش کلیدی در رشد اقتصادی، توسعه اجتماعی، غنای فرهنگی و توانمندسازی سیاسی ایفا می‌کند. یکی از مفاهیمی که به دنبال این تحولات مطرح شده است، مفهوم جامعه «دانش‌بنیان» است. جامعه دانش‌بنیان و مفاهیم مرتبط با آن مانند اقتصاد دانش‌بنیان، از مفاهیم کاملاً نوظهور هستند.
بسیاری از کشورها در چند دهه اخیر این مفهوم را بیش از پیش مورد توجه قرار داده و دستیابی به جامعه دانش‌بنیان را در چشم‌انداز خود گنجانده‌اند. در جمهوری اسلامی ایران نیز مواردی مانند استقرار جامعه دانش‌بنیان، جامعه فرهیخته، توانا، کارآفرین، خلاق، نوآور و نظایر آن، در اسناد بالادستی و به طور مشخص در سند چشم‌انداز آمده است.
همچنین تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری نیز از توجه نظام جمهوری اسلامی ایران برای پاسخ به نیازها و مطالبات جامعه و نیز استفاده از فرصت‌ها برای رسیدن به سطح بالای رفاه و آبادانی، تحقق جامعه دانایی محور، و الگو بودن در سطح و تراز جهانی، حکایت دارد.
با وجود این‌که در اسناد بالادستی به این موضوع توجه شده، ولی ویژگی‌های جامعه دانش‌بنیان در جمهوری اسلامی ایران، به صورت شفاف تبیین نشده است. عدم تبیین این موضوع مهم، تلاش جامعه علمی و مدیریتی را برای تحقق جامعه دانش‌بنیان ِ مد نظر ِ نظام، با چالش اساسی مواجه کرده است.
با توجه به این که مفهوم جامعه دانش‌بنیان و ویژگی‌های آن، به صورت شفاف تبیین نشده است، پژوهشگران با بررسی اسناد بالادستی و انجام مصاحبه با متخصصان، به بررسی این مفهوم و عوامل موثر بر آن پرداختند.
برای انجام این مطالعه، اسناد بالادستی از جمله چشم‌انداز ۱۴۰۴، برنامه‌های پنج‌ساله، سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور، مطالعات علمی و پژوهشی مربوطه مورد بررسی قرار گرفتند و همچنین مصاحبه‌های تخصصی نیز در بازه زمانی نیمه دوم ۱۳۹۸تا پایان خرداد ۱۳۹۹ انجام شد.
بر اساس یافته‌های این مطالعه؛ عواملی مانند دانش درون‌زا، تحول اندیشه و تفکر تولید، تبدیل افراد جامعه از فقط مصرف کننده دانش به تولیدکننده دانش، مهمترین نقش را در شکل‌گیری جامعه دانش‌بنیان دارند.
در این مطالعه عنوان شده که منبع اصلی این تحولات، افراد جامعه هستند و هنگامی‌که دانش از درون ذهن افراد خارج شود و در چرخه توزیع و انتشار قرار گیرد، قدرت‌زا می‌شود و همه ابعاد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل توجه به مضامینی ازجمله دغدغه و عزم مشترک و تحولات بنیادین مبتنی بر علم و فناوری، خلق، توزیع و به‌کارگیری دانش، سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات، چشم انداز ۲۰ ساله و ضرورت تحول اندیشه و تفکر تولید با محوریت افراد جامعه، پویایی و تقویت رابطه دانشگاه، صنعت و دولت و همچنین ارتقاء فرصت‌های یادگیری؛ برای تحقق جامعه دانش‌بنیان، ضروری است.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ واقعیت آن است که با وجود تحولات بنیادین در جهان و نقش مهم دانش و فناوری، جامعه علمی و اجرایی با واژه جامعه دانش بنیان، آشنایی مختصری دارند و این مفهوم و عوامل موثر بر آن به صورت شفاف تبیین نشده است. دلیل این اتفاق این است که اولاً خاستگاه این ادبیات غیربومی بوده؛ و ثانیه غالباً در سطوح سازمانی و یا حوزهای مانند اقتصاد دانش بنیان و موارد مشابه بررسی شده‌اند.
در صورتی که؛ نظریه جامعه دانش بنیان و یکی از مهمترین الزامات و پایه‌های تحقق آن، تغییر ذهنیت‌ها و روال‌های موجود و باوراندن این نکته است که «دانش» بزرگ‌ترین سرمایه و دارایی هر جامعه است و منبع اصلی این سرمایه، افراد آن هستند.
این محققان می‌گویند: جامعه دانش بنیان، محدود به حوزه خاص مانند فناوری اطلاعات و یا حوزه اقتصادی نیست. با این حال حوزه‌های محوری و نیز بازیگران مسئول و موثر آن قابل دسته‌بندی هستند و نقش محوری در تحقق این جامعه را دانش‌گرانی به عهده دارند که به همه جامعه تعلق دارند.
در انجام این تحقیق ناصر رحمدل؛ استادیار دانشگاه فنی و حرفه‌ای و مهران کشتکار؛ استادیار دانشگاه عالی دفاع ملی، با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه، بهار سال ۱۴۰۰ به صورت مقاله علمی با عنوان «الگوی جامعه دانش‌بنیان در جمهوری اسلامی» در نشریه مطالعات مدیریت راهبردی منتشر شده است.
منبع: گسترش تولید و تجارت گیلان