سهم انرژیهای پاک در تولید برق در ایران همچنان اندک است. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در انتهای سال۲۰۲۳، حدود ۸۷درصد از برق ایران به وسیله گاز طبیعی تامین شده و مشارکت منابع تجدیدپذیر کمتر از ۵درصد بوده است و باد و خورشید حدود یکدرصد سهم داشتند. این در حالی است که میانگین جهانی مشارکت منابع تجدیدپذیر بالاتر از ۱۳درصد است. این موضوع بیانگر عقب‌‌‌ماندگی ایران در سرمایهگذاری روی انرژیهای تجدیدپذیر است.
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در انتهای سال ۲۰۲۳ مشارکت منابع تجدیدپذیر در تولید برق ایالات‌متحده آمریکا به بیش از۲۰درصد رسیده است. در این سال اگرچه همچنان سهم تجدیدپذیرها از کل تامین انرژی اروپا کمتر از۲۰درصد بوده، اما سهم این منابع در تامین برق این منطقه به بیش از ۴۰درصد رسیده است. در سال ۲۰۲۳ برق مصرفی چین نسبت به سال ۲۰۲۲ بیش از ۶.۵درصد افزایش داشته و حدود ۶۰درصد از نیازمندی برق این کشور از طریق نیروگاههای مبتنی بر سوخت زغال‌سنگ و بیش از ۱۵درصد آن توسط منابع خورشیدی و بادی تامین شده است. همچنین در انتهای سال ۲۰۲۳ مجموع مشارکت منابع تجدیدپذیر در تولید برق ژاپن حدود ۲۵درصد بوده که ۵درصد از میانگین جهانی کمتر است. این میزان برای کره‌جنوبی نیز حدود ۱۵درصد برآورد شده است.
ابزارهای جذب سرمایه در حوزه تجدیدپذیر
مهم‌ترین ابزارهای فعلی مورد استفاده در ایران به منظور جذب سرمایه در حوزه تجدیدپذیر عبارتند از ماده ۱۶ قانون جهش تولید دانشبنیان، ایجاد سازوکار تهاتر انرژی صنایع، خرید برق تضمینی توسط دولت مطابق ماده ۶۱ قانون اصلاح الگوی مصرف، ظرفیت ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌‌‌پذیر، امکان استفاده از بورس انرژی، ایجاد تعهد برای ادارات و نهادهای عمومی، ایجاد اولویت صادرات تجدیدپذیر و همچنین تسریع و تسهیل صدور مجوزهای مرتبط برای سرمایه‌گذاران و صاحبان پروژههای تجدیدپذیر.
براساس بررسی معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، آمار منتشرشده در انتهای سال ۲۰۲۳، نشان می‌دهد که ایران دارای ۱۱۵۰مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر است که ۳۳درصد آن توربین بادی، ۵۶درصد پنل خورشیدی، ۹درصد برق‌آبی (کوچکمقیاس) و ٢درصد نیز سایر منابع تجدیدپذیر است. ضمن اینکه حدود ۱۳هزار واحد پنل خورشیدی کوچکمقیاس نصب‌شده بر بام ساختمان‌های مسکونی، اداری و صنعتی درکل کشور به ثبت رسیده است. به‌‌‌‌طور کلی روش سرمایهگذاری در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران در هفت‌‌‌‌مدل طبقه‌‌‌بندی می‌شود.
در صنایع با دیماند بالای یکمگاوات (ماده یک قانون جهش تولید دانشبنیان): مطابق این ماده، واحدهای صنعتی با قدرت مصرفی بیش از یکمگاوات مکلف هستند از سال ۱۴۰۲ سالانه یکدرصد و تا سال پنجم حداقل به میزان ۵درصد از برق مصرفی خود را از طریق احداث نیروگاههای تجدیدپذیر تامین کنند. توانیر موظف است در هر دوره میزان برق تولیدی تجدیدپذیر را قرائت کرده و از برق مصرفی مشمول کسر کند و در صورت کسری تولید، مابه‌‌‌التفاوت را با تعرفه تجدیدپذیر محاسبه و از مشترک مطالبه کند. به بیان دیگر، در صورت عدم‌رعایت حداقل میزان تولید تجدیدپذیر، واحد صنعتی باید برای خرید برق معادل کسری تولید خود هزینه بسیار بیشتری بپردازد. این موضوع باعث افزایش رغبت صنایع به استفاده از انرژیهای پاک در ایران خواهد شد.
احداث نیروگاه تجدیدپذیر با استفاده از سازوکار تهاتر انرژی صنایع (سیاست خودتامین): ناترازی برق و گاز ایجادشده طی سال‌های اخیر، صنعتگران را در فصول گرم و سرد سال با چالش جدی مواجه کرده است. به همین دلیل، وزارت نیرو برای حل این چالش اقدام به تهاتر برق تولیدی نیروگاههای تجدیدپذیر با مشارکت صنایع پرمصرف کرده است. بر این اساس صنایعی که در هر نقطه از کشور نیروگاه تجدیدپذیر احداث کنند، به میزان برق تولیدشده در این نیروگاه‌ها (در بازه زمانی ٨ تا ٢۴) و به درخواست خود، برق پایدار در محل مصرف دریافت خواهند کرد که این برق مشمول قطع و محدودیت شبکه نخواهد شد.
خرید تضمینی برق از طریق ماده یک قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی: سرمایه‌گذاران که قصد تاسیس نیروگاه با توان کمتر از یکمگاوات را دارند میتوانند از طریق ماده ۶۱ برق خود را به مدت۲۰سال با نرخ مشخص ریالی (که برحسب نرخ تورم متغیر خواهد بود) به دولت بفروشند. البته این سرمایه‌گذاران باید زمین شخصی داشته باشند و از منابع طبیعی به آنها زمینی داده نمی‌شود. این طرح حتی شامل نیروگاههای کوچک با ظرفیت کمتر از ۲۰کیلووات نیز خواهد شد و بنابراین مناسب اشخاص حقیقی و شرکت‌های کوچک نیز خواهد بود.
استفاده از ظرفیت ماده ١٢ قانون رفع موانع تولید رقابت‌‌‌پذیر: سرمایه‌گذاران میتوانند در مناقصات از پیش تعیین‌شده ساتبا شرکت کنند و در صورت برنده شدن در مناقصه، برق تولیدی خود را با قیمت حداکثر ۶.۹سنت به فروش برسانند. این خرید حداقل به مدت ۶سال به طول خواهد انجامید. افرادی هم که زمین شخصی با کاربری صنعتی دارند، میتوانند بدون مناقصه در زمین خود از این ماده قانونی استفاده کنند. طبق این طرح، دولت مکلف است به سرمایه‌گذارانی که کالا یا خدمات ارائه‌‌‌‌شده آنها موجب صرفه‌جویی سوخت می‌شود، میزان سوخت صرفهجوییشده را تا سقف اصل و سود سرمایهگذاری پرداخت کند. در صورت درخواست سرمایه‌گذار، امکان دریافت کل ارزش سوخت صرفهجوییشده طی مدت چهارسال در ازای ارائه تضامین لازم امکان‌پذیر است. پس از طی دوره شش‌‌‌‌ساله، سرمایه‌گذار میتواند از برق تولیدی خود مطابق مقررات جاری وزارت نیرو منتفع شود. با توجه به تضامین لازم و حجم سرمایهگذاری بالا، این طرح بیشتر مناسب اشخاص حقوقی است.
احداث نیروگاه تجدیدپذیر برای تامین برق مراکز استخراج رمزارز: استخراج رمزارزها با استفاده از تعرفه‌‌‌های برق یارانه‌‌‌ای اعم از تعرفه برق خانگی، صنعتی، کشاورزی و تجاری غیرقانونی است؛ زیرا در ایام اوج مصرف باعث افزایش احتمال خاموشی صنایع می‌شود. به‌منظور احداث این مراکز باید از وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران مجوزهای لازم اخذ شود که یکی از این مجوزها در خصوص نحوه تامین انرژی مزارع استخراج رمزارز است. در این روش، سرمایه‌گذار میتواند به میزان ۲۰درصد از ظرفیت توان نیروگاه خورشیدی، اقدام به نصب دستگاه‌های استخراج رمزارز کند.
امکان استفاده از بورس انرژی: فروش برق تولیدی نیروگاههای تجدیدپذیر در تابلوی بورس سبز امکان‌پذیر است و سرمایه‌گذاران میتوانند با احداث نیروگاههای تجدیدپذیر، برق تولیدی خود را در بورس به فروش برسانند. قیمت این برق در بورس متغیر بوده و براساس میزان عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. با توجه به کمبود برق در کشور و پیش‌بینی شرایط سیاسی و اقتصادی آینده، این روش میتواند سودآوری بالایی داشته باشد. در این بین فروش نقدی برق تولیدی، انجام معاملات شفاف، ایجاد فضای رقابتی سالم میان نیروگاههای بخش خصوصی و دولتی، تضمین خرید برق از نیروگاه‌ها و امکان فروش عادلانه انرژی در بورس از جمله مزایای مهمی است که میتواند در مورد جذابیت این بازار در مقایسه با بازار عمده‌فروشی برای صنعت نیروگاهی، به‌ویژه نیروگاههای بخش خصوصی ایفای نقش کند.
تعهد ادارات دولتی و نهادهای عمومی: مطابق این طرح، ساختمان‌های دولتی و نهادهای عمومی باید۲۰درصد برق مصرفی خود را در عرض چهار سال (هر سال ۵درصد اضافه می‌شود) از طریق انرژیهای تجدیدپذیر تامین کنند؛ در غیر‌این‌‌‌‌صورت مشمول جریمه به نرخ انرژیهای تجدیدپذیر می‌‌‌شوند.
علاوه بر تصویب طرح‌های بالا، مهم‌ترین اقدامات دولت ایران طی سال‌های اخیر به منظور حفظ پویایی بازار انرژی تجدیدپذیر عبارتند از: افزایش نرخ خرید تضمینشده برق، ایجاد امکان تغییرات نرخ خرید تضمینشده برق برحسب تورم و تسریع در تسویه بدهی‌‌‌های پیشین با صاحبان پروژههای انرژی تجدیدپذیر. همچنین ایجاد سازکارهای قانونی لازم به‌منظور انتقال سرمایه از بخش فسیلی به تجدیدپذیر با طرح‌هایی نظیر صدور حواله گاز که به معنای تخصیص منابع مالی معادل میزان گاز صرفهجوییشده با استفاده از منابع پاک انرژی است، توانسته است سرمایه ورودی به بخش تجدیدپذیر را تقویت کند. علاوه بر این، مجوز صادرات برق در زمان‌های غیر‌پیک با اولویت تجدیدپذیرها صادر شده است که پیش‌بینی می‌شود میزان سوخت صرفهجوییشده را تا سقف اصل و سود سرمایهگذاری پرداخت کند. در صورت درخواست سرمایه‌گذار، امکان دریافت کل ارزش سوخت صرفهجوییشده طی مدت سال در ازای ارائه تضامین لازم امکان‌پذیر است. پس از طی دوره شش‌‌‌‌ساله، سرمایه‌گذار میتواند از برق تولیدی خود مطابق مقررات جاری وزارت نیرو منتفع شود. با توجه به تضامین لازم و حجم سرمایهگذاری بالا، این طرح بیشتر مناسب اشخاص حقوقی است.
میزان سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای تجدیدپذیر
در پایان سال ۲۰۲۴ برای نخستین بار سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای تجدیدپذیر از ۲هزار میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. بیش از ۸۰درصد سرمایهگذاری سالانه در حوزه منابع پاک انرژی توسط چین، آمریکا و اتحادیه اروپا انجام شده است. همچنین در پایان سال ۲۰۲۴ بیش از ۵۰۰میلیارد دلار برای توسعه و نصب سامانه‌‌‌های پنل خورشیدی در جهان هزینه خواهد شد که برای نخستین بار از مجموعه سرمایه‌گذاری‌ها برای سایر فناوریهای تجدیدپذیر فراتر خواهد رفت. طی سال‌های اخیر حدود ۴۹درصد سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه فناوریهای تجدیدپذیر روی انرژی خورشیدی و ۳۵درصد روی انرژی بادی بوده است و پیش‌بینی می‌شود این روند تا ۲۰۳۰ ادامه یابد.
مطابق آمار منتشرشده توسط آژانس بین‌المللی انرژی، امروزه میزان کل سرمایهگذاری جهانی در انرژیهای پاک تقریبا دوبرابر انرژیهای فسیلی است. این آمار نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۴، حدود ۷۷۰میلیارد دلار در حوزه نصب نیروگاههای تجدیدپذیر، حدود ۴۵۰میلیارد دلار برای توسعه خطوط انتقال و ذخیره‌‌‌‌سازی انرژی تجدیدپذیر، حدود ۶۷۰هزار میلیارد دلار در حوزه بهبود بازدهی انرژی و مصرف نهایی، حدود ۸۰میلیارد دلار جهت توسعه استفاده از انرژی هسته‌‌‌ای و حدود ۳۰میلیارد دلار نیز برای توسعه سوختهای پاک مانند سوختهای مبتنی بر زیست‌توده صرف شده است. بنابراین تنها در سال ۲۰۲۴ بیش از ۲هزار میلیارد دلار سرمایهگذاری در حوزه انرژی تجدیدپذیر انجام شده است. در حالی که مجموع سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای فسیلی حدود ۱۱۰۰میلیارد دلار بوده است. مقدار کل سرمایهگذاری جهانی در حوزه انرژی برای اولین بار در سال ۲۰۲۴ از ۳هزار میلیارد دلار فراتر رفته که بیش از ۲هزار میلیارد دلار آن به فناوری‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌های انرژی پاک اختصاص یافته است.
اما نبود توازن جعرافیایی در میزان سرمایهگذاری کشورها روی انرژیهای پاک چشمگیر بوده است.
کشورهای چین، ایالات‌متحده آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا عمده سرمایهگذاری در بخش انرژیهای پاک را انجام داده‌‌‌اند و سهم کشورهای جهان نسبت به آنها بسیار کم بوده است. به عبارت دیگر بازارهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه غیر از چین، تنها حدود ۱۵درصد از سرمایهگذاریهای جهان در حوزه انرژی پاک را شامل می‌‌‌شوند. ضمن اینکه با مقایسه روند سرمایهگذاری بین سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۴ می‌‌‌توان دریافت که کشورهای مذکور روند رو به رشد قابل ملاحظه‌‌‌ای طی پنج‌سال گذشته در افزایش سرمایه‌گذاری‌بر انرژیهای پاک داشته‌‌‌اند، در حالی که در سایر مناطق جهان عمدتا این روند افزایشی چشمگیر نبوده است.
مقایسه روند جهانی سرمایهگذاری روی منابع انرژی تجدیدپذیر و فسیلی
طی سال‌های اخیر اگرچه سرمایهگذاری روی تولید برق از منابع فسیلی تقریبا ثابت بوده است، اما سرمایهگذاری روی تولید سوخت فسیلی رو به افزایش است. تا انتهای سال ۰۲۴ ٢ مجموع سرمایهگذاری جهانی در بخش بالادستی نفت و گاز به بیش از ۶۰۰میلیارد دلار خواهد رسید.
در حال حاضر شرکت‌های حوزه نفت و گاز کمتر از ۴درصد از کل سرمایهگذاری جهانی روی توسعه انرژیهای پاک را انجام می‌دهند. با این حال مجموع سرمایهگذاری جهانی در بخش انرژیهای تجدیدپذیر به‌‌‌تقریبا دوبرابر انرژیهای فسیلی رسیده است. تا پایان سال ۲۰۲۳ همچنان بیش از ۳۵درصد الکتریسیته جهان به وسیله زغال‌سنگ تولید شده، در حالی که مجموع سهم منابع تجدیدپذیر انرژی کمتر از ۳۰درصد بوده است.
تغییرات قیمت فناوریهای تولید انرژی تجدیدپذیر
قیمت فناوریهای تجدیدپذیر به‌شدت تحت‌تاثیر شرایط اقتصادی کشورهای تولیدکننده و قیمت مواد خام ورودی است. در حال حاضر قیمت تمام‌شده ساخت پنل‌‌‌های خورشیدی حدود ۳۰۰دلار بر کیلووات و برای توربین‌‌‌های بادی بیش از ۸۰۰دلار بر کیلووات است. اگرچه بازدهی بالاتر توربین‌‌‌های بادی باعث شده است تا هزینه انرژی تولیدی از این دو تکنولوژی نزدیک به هم و در بازه۰.۴۰ تا ۰.۱۴دلار بر کیلووات ساعت باشد. قیمت پنل‌‌‌های خورشیدی پایدارتر از سایر فناوریهای پاک پیش‌بینی می‌شود. در حال حاضر ٢درصد از سرمایهگذاریهای حوزه انرژی جهان در بخش تولید توان و حدود ۱۷درصد در بخش حمل‌ونقل انجام می‌‌‌پذیرد.
ابزارهای جذب سرمایه در صنعت انرژیهای تجدیدپذیر
بازده اقتصادی تولید انرژی به وسیله نیروگاههای تجدیدپذیر و متعاقبا میزان رغبت جهت ورود به این عرصه، به‌شدت به روش تامین مالی (فروش سهام یا دریافت اوراق قرضه) در این پروژه‌ها وابسته است. اجرای سیستم مجوز انتشار کربن و همچنین تصویب مالیات بر انتشار کربن از موثرترین سیاست‌‌‌های دولت‌‌‌‌ها جهت افزایش ورود سرمایه به این بخش بوده است. تا انتهای سال ۲۰۲۳ حدود ۲۵درصد از انتشار کربن جهانی شامل این دو سیاست و باعث تزریق بیش از ۹۵میلیارد دلار به پروژههای مرتبط با اهداف توسعه پایدار شده است. در سال۰۲۳ ٢ از مجموع ۱۴۰۰میلیارد دلار اوراق قرضه منتشرشده در زمینه توسعه پایدار، بیش از ۳۷درصد توسط شرکت‌های خصوصی و حدود ۲۴درصد نیز توسط نهادهای مالی (مانند بانک‌ها) اختصاص یافته است.
پیش‌بینی تغییرات روند سرمایهگذاری جهانی تا سال۲۰۳۰
به‌منظور رسیدن به اهداف توسعه پایدار جهانی تا سال ۲۰۳۰، سرمایهگذاری در بخش تولید انرژی باید دوبرابر (معادل ۲.۲تریلیون دلار)، در بخش مصرف نهایی و الکتریکی‌‌‌سازی ناوگان حمل‌ونقل باید سه‌‌‌‌برابر (معادل ۱.۹تریلیون دلار) و در بخش انرژیهای فسیلی باید کمتر از نصف (معادل ۰.۵تریلیون دلار) شود. اگرچه در این بازه زمانی از میان منابع فسیلی، ظرفیت صادرات تولیدات گاز طبیعی مایع بیش از ۲۵درصد افزایش خواهد یافت و سالانه به بیش از ۷۵۰میلیارد مترمکعب در جهان خواهد رسید.
مطابق برنامه توسعه پایدار جهانی، مشارکت منابع تجدیدپذیر در سال۲۰۳۰ بیش از دوبرابر شده و به حدود ۶۰درصد خواهد رسید که پنل‌‌‌های خورشیدی بیشترین افزایش ظرفیت نصب را خواهند داشت.
روند سرمایهگذاری در اوراسیا و خاورمیانه
به صورت میانگین تا انتهای سال ۲۰۲۳ در کشورهای منطقه خاورمیانه، به ازای هر یک‌دلار سرمایهگذاری روی سوختهای فسیلی، ۰.۲دلار در انرژیهای پاک سرمایهگذاری شده است. اما این میزان باید تا انتهای دهه جاری میلادی به بیش از ۰.۷دلار افزایش یابد. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۳ میزان سرمایهگذاری سالانه در بخش انرژی در هر یک از مناطق خاورمیانه و اوراسیا به بیش از ۲۱۰میلیارد دلار برسد. اگرچه این روند به دلیل سرمایهگذاریهای سال‌های اخیر عربستان و امارات‌متحده عربی در منطقه خاورمیانه خوش‌بینانه‌‌‌تر دنبال می‌شود. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۵درصد از برق منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به وسیله منابع تجدیدپذیر انرژی تامین شود. اگرچه حدود ۸۰درصد از تولید برق منطقه همچنان وابسته به منابع فسیلی انرژی خواهد بود.
منبع: دنیای اقتصاد